Doğu Cephemizde Ermenilerle Harp Başlıyor
Muhterem efendiler, doğu sınırlanmızda acil olan işimiz, Celalettin Arif Bey'in, Erzurum'un inkılap tarihinde bıraktığı eserini daha fazla değerlendirmeye ve incelemeye müsait değildir. Arzu buyurursanız aym günlerde doğu sınınmızdaki ciddi iştigale gelelim: Malumu alinizdir ki, Mondros Mütarekesi'nden beri Ermeniler, gerek Ermenistan dahilinde, gerek sınıra yakın mahallerde Türkleri kütle halinde katletmekten bir an geri durmuyorlardı. 1920 senesi sonbahannda Ermeni mezalimi tahammül edilmez bir hale geldi. Ermenistan seferine karar verdik. 9 Haziran 1920 tarihinde doğu mıntıkasında geçici seferberlik ilan ettik. 15. Kolordu Kumandam Kazım Karabekir Paşa'yı Doğu Cephesi Kumandam yaptık. 1920 Haziran'ında, Ermeniler, Oltu'da teşekkül eden mahalli Türk idaresine karşı hareketle o havaliyi istila etti. Hariciye Vekaleti'miz tarafından Ermenilere 7 Temmuz 1920'de bir ültimatom verildi. Ermeniler aym hareket tarzlanna devam ettiler. Nihayet seferberlikten 3,5-4 ay kadar sonra Kötek, Bardiz mıntıkalarında toplanan kuvvetlerimize Ermenilerin taarruzuyla harp harekatına başlandı.
Ermeniler, 24 Eylül 1920 sabahı Bardiz cephesinden baskın tarzında yaptıklan genel bir taarruzla muvaffak oldular. Efendiler, bu hoşa gitmeyen malumata ait Doğu Cephesinin raporunu okurken, Ermenilerin taarruzları günü olan 24 Eylül'de yazılmış Celalettin Arif Bey'in de malum ültimatomunu alıyordum (Vesika: 259). Ermeniler püskürtüldüler. Ordumuz 28 Eylül sabahı ileri harekete geçti. Aynı günde Erzurum'un elli imzası da Ankara'ya taarruza geçiyor. Ne kötü tesadüf!... Sanki bu efendiler, Ermenilerle aleyhimizde harekete sözleşmiş gibi!...
Ordu, 29 Eylül'de Sankamış'a dahil oldu. 30 Eylül'de Merdenek işgal olundu. Fakat, bazı sebepler ve düşünceler dolayısıyla 28 Teşrinievvel [Ekim] 1920 tarihine kadar, bir ay Sarıkamış-Laloğlu hattında kaldı.
Bu sebeplerden birinin de, Erzurum'da bulunan Celalettin Arif Bey ve arkadaşlarının yarattıklan vaziyet olduğunu tahmin buyurursunuz. Hakikaten, Kazım Karabekir Paşa'nın 29 Eylül 1920 tarihinde Sarıkamış'tan çekilen telgrafında "30 Eylül'de cepheyi gezip tespit ettikten sonra Erzurum'a giderek orada cereyan eden meselenin neticelendirileceği arz olunur" deniliyordu.
Kazım Karabekir Paşa, 30 Eylül 1920 tarihinde, Sarıkamış'tan Celalettin Arif Bey'e de yazdığı bir şifrede, "Erzurum ahalisi namına kırk elli imza ile çekilen açık telgraf, harici düşmanlann milyonlar sarf ederek temin edemeyeceği bir vesikadır. Vakanın kendisinden daha mühim ve tehlikeli olan işbu açık telgrafı harici düşman tehlike ve tehdidinden daha tahripkar ve vahim neticelerini cephe vaziyetinden mühim gördüğümden yana Erzurum'a geleceğimi arz eylerim" diyordu.
Celalettin Arif Bey, 5/6 Teşrinievvel [Ekim] 1920 tarihli telgrafıyla, bilhassa "vatanperver ordu dahilinde kıymetli ve halkın itimadına mazhar olmuş pek çok subay ve üstsubay mevcut olduğundan, suiistimal şikayetleri bittabi ordunun mukavemet kuvvetine ve disiplin esasına tesir yapacak kadar büyümemiştir" malumatını veriyordu.
Ordularımızın Üstsubay Ve Subayları Hakkında Malum Olan Bir Hakikat
Senelerce vatanın muhtelif harp sahnelerinde kumanda ettiğim ordularımızın üstsubay ve subaylan hakkında zaten malumum olan bir hakikati yüz sekseninci 1 defa olsa da işitmiş olmaktan elbette çok haz duymuştum.
Efendiler, muharebe meydanında emir bekleyen Doğu Ordumuz, 28 Teşrinievvel [Ekim] 1920 günü Kars üzerine harekete başladı. Düşman, mukavemet etmeksizin Kars'ı terk etti. 30 Teşrinievvel'de [30 Ekim'de] tarafımızdan işgal olundu. 7 Teşrinisani [7 Kasım] tarihinde kıtalarımız, Arpaçayı'na kadar olan mıntıkayı ve Gümrü'yü işgal etti.
Ermeniler, 6 Teşrinisani'de [6 Kasım'da] ateşkes ve barış için müracaat etmişlerdi. Biz de ateşkes maddelerini, Hariciye Vekfileti vasıtasıyla 8 Teşrinisani'de [8 Kasım'da] Ermeni ordusuna bildirdik. 26 Teşrinisani'de [26 Kasım'da] başlayan barış müzakereleri 2 Kanunuevvel'de [2 Aralık'ta] son buldu ve 2/3 Kanunuevvel [2/3 Aralık] gecesi Gümrü Antlaşması imza olundu.
Milli Hükümetin Yaptığı İlk Antlaşma: Gümrü Antlaşması
Efendiler, Gümrü Antlaşması milli hükümetin yaptığı ilk antlaşmadır. Bu antlaşma ile düşmanlarımızın hayalhanesinde kendisine ta Harşit vadisine kadar olan Türk ülkeleri bahşedilmiş olan Ermenistan, Osmanlı Devleti'nin 1877 Seferi'ylel kaybetmiş olduğu yerleri bize, milli hükümete terk ederek dava haricine çıkarılmıştır. Doğuda, vaziyetlerde mühim değişiklik olması yüzünden, bu antlaşma yerine, daha sonra imzalanan 16 Mart 1921 tarihli Moskova ve 13 Teşrinievvel [Ekim] 1921 tarihli Kars Antlaşmaları geçmiştir.
Efendiler, genel mıntıka itibariyle temas halinde bulunduğumuz Gürcistan ile cereyan eden muamele ve münasebet hakkında da kısa bir malumat vereyim.
1920 senesi Temmuz'unda, Batum İngilizler tarafından tahliye edilince, Gürcüler hemen işgal ettiler. Bu keyfiyet Brest-Litovsk ve Trabzon Antlaşmalarına muhalif olduğundan, 25 Temmuz 1920'de tarafımızdan protesto edilmişti.
8 Şubat 1921'de Ankara'da itimatnamesini takdim etmiş olan Gürcü Sefiri'yle de Türkiye-Gürcistan Antlaşması için müzakere başlamıştı. Nihayet verdiğimiz kati bir ültimatom üzerine Ardahan ve Artvin'in 23 Şubat 1921 'de tarafımızdan işgaline razı olundu. On beş gün kadar sonra Batum tarafımızdan işgal edilmiştir. İşbu yerlerde, Türkiye'ye iltihakını sabırsızlıkla bekleyen halkın alkışları içinde işgal keyfiyeti vaki oldu.