YAZAR
Her toplumsal zorlukta, afette veya şu an yaşadığımız küresel salgında olduğu gibi geçmişe dönüp örneklere bakmak istiyoruz. Bir felaket ile savaşacağımız zaman doğrudan tarihimize bakıp oradan dersler çıkartıyoruz ve bir yararlı uygulama bulmaya çalışıyoruz. Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı’ndan sonra Osmanlı hem orduda hem de halk içerisinde birçok hastalık ile karşı karşıya kaldı. Öyle ki 1920’li yıllarda TBMM kurulduğunda Anadolu’nun bağrında 3 milyon trahomlu, nüfusun yarısında da sıtma hastalığı mevcuttu. Bu şartlar altında başlayan Millî Mücadele zaferle sona erdi. Türkiye Cumhuriyeti kurulduğunda ise, geçen savaşların sonucunda halk hatta toprak bile fazlasıyla yorgundu. Erken Cumhuriyet Dönemi olarak adlandırdığımız dönemde (1923-1930) topraklarımızda cirit atan hastalıklar saymakla bitmezdi: frengi, sıtma, çiçek, kızıl, trahom, difteri, verem ve daha niceleri. Sağlık hizmetleri TBMM’nin kurulduğu dönemde başlasa dahi, asıl gelişim Cumhuriyet dönemindeydi. Ülke genelinde sağlık teşkilatlarının yeniden kurulması, sağlık personellerinin yetiştirilmesi ve bu hizmetlerin köylere kadar götürülmesi gerekiyordu. Diğer öncelikli sağlık politikaları ise ilaç, serum; bunların üretilebilmesi için gerekli müesseselerin kurulmasıydı. Kısacası çok yönlü bir mücadelenin yapılması gerekiyordu: eğitim, üretim, teşkilatlanma, maddi kaynak.
TBMM’nin kurulmasının ardından 2 Mayıs 1920’de ‘’Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekaleti’’ kuruldu, 4 Mayıs’ta yapılan seçim ile I. İcra Vekilleri Heyeti kuruldu. Buna göre İcra Vekilliği Heyeti Reisliğine Mustafa Kemal Paşa, Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekilliğine ise Dr. Adnan Bey (Adıvar) seçildi. Mali yapının uygun olduğu ölçülerde hükümet programında faaliyet gösterileceği bildirildi. İlk Bakanlar Kurulu toplantısının ardından faaliyetlerine başlayan Dr. Adnan Bey, emrine verilen sıhhiye memuru ile Ankara Vilayet Konağı’nın bir odasında çalışmalara başladılar. Ülkenin neresinde sıhhiye memuru, doktor, hastane ve sağlık ocaklarının olduğuna dair kayıt bulunmadığından, ilk adıma bunları kayıt almayla başlanıldı, buna uygun usul ve kadro oluşturuldu. Salgın hastalıklar içinse ilk adımlar atılmaya başlanılmıştı bile: Kuduz Tedavi Müessesesi, Aşıhane ve Bakteriyolojihane kuruldu, Burgaz Adası’nda verem sanatoryumu açılmış ve İtalya’dan çiçek aşısı getirtilmişti.
10 Mart 1921’de Adnan Bey’in yerine Refik Saydam bakanlığa getirilmişti. İlk uygulamaları arasında tabiplere mecburi hizmet zorunluluğu, bulaşıcı hastalıklara karşı mücadele zorunluluğu getirilmesiydi. 1925’te TBMM açılış konuşmasında Gazi Mustafa Kemal ‘’….Hükümeti Cumhuriyet’in başlı başına bir esas olarak muvaffakiyetle takip eylediği sıhhat mücadelesine, gittikçe vesayetini arttıran bir genişlikle devam olunmak lazımdır ve mühimdir’’ şeklinde beyan etmiş, Sağlık Bakanı Saydam ise, Bakanlık Çalışma Programı’nı açıklarken, yeni 150 dispanser yapıldığını ve 100 tanesinin hizmete girdiğini, İstanbul ve Sivas’ta iki sıhhiye memuru okulu açıldığını, sıtma savaşı için mücadele hazırlığında olunduğunu, frengi ve trahom ile savaşın devam ettiğini, ilçelerdeki doktor açığının büyük ölçüde kapandığını, röntgen cihazlarının, mikroskopların ve sıtma için gerekli kininin alındığını belirtmişti. Verem dispanserleri açma, diğer bulaşıcı hastalıklarla mücadele etme, Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü ve Hıfzıssıhha Okulu açılması, milli tıp kongreleri düzenleme maddeleri konulmuştu. Sivas ve Ankara’daki kimyahaneler birleştirilmiş, Hıfzıssıhha Kurumu oluşturulmuştu. 1930 yılında kabul edilen ve halen yürürlükte olan 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ise, halk sağlığını korumaya yönelik ilk kanundur. 1937 yılına kadar görevine devam eden Refik Saydam, Cumhuriyet döneminin sağlık alanındaki öncüsü olmuş, bulaşıcı hastalıklarla büyük mücadele vermiştir.
FRENGİ ile MÜCADELE
Cinsel yolla bulaşan yaygın hastalıklardan olan frengi, Cumhuriyetin ilk yıllarında yaygın olarak görülüyordu. Diğer hastalıklardan farkı, kuşaktan kuşağa geçebilmesiydi. 1919-20 yıllarında 6510 kadın frengi ve bel soğukluğu nedeniyle Emrazı Zühreviye Hastanesi’ne yatırılmıştı. Hastalığın artmasının sebepleri olarak savaş ortamı ve savaşa bağlı göç sayılabilirdi. Öte yandan da frengi hastalığı olanların hastalığını gizlemeleri, tedaviyi güçlendiren bir durumdu. Halk kendi arasında yaygın olan tedavileri bile deniyordu; bunların sonucunda ise hasta sakat kalıyor ya da zehirleniyorlardı. Erken Cumhuriyet döneminde frengi ile mücadele yasal bir zemine oturtulmuştur, 90 numaralı kanun ile frengi hastalığı taşıyanların tedavisinden devletin sağlık teşkilatı sorumlu olurken, evlilik öncesi muayene zorunlu hale getirilmiştir. Kanunun yayınlanmasından itibaren sağlık kuruluşlarına gerekli tıbbi malzemeler gönderilmeye başlandı, taramalar ve başvurular neticesinde hastalar tedavi altına alındı. 1925 yılında uygulanan tedavileri geliştirmek ve desteklemek için ‘’Frengi Komisyonu’’ kuruldu. Komisyonun kurulmasının ardından Sıhhiye Vekaleti tarafından ‘’Frengi Tedavi Talimatnamesi’’ hazırlandı.
Frengi Komisyonu yaptığı araştırmalar sonucunda bizmojenol adlı ilacın tedavide kullanılması durumunda frengi mücadelesinin daha başarılı olacağı sonucuna varıldı. İlacın ithali için, Almanya’dan 10 bin şişe alınması için istekte bulunuldu. 1926 yılından itibaren, hastalığın en sık görüldüğü şehirlerde özel mücadele planlanılmıştı, ithal edilen ilaçların eczacılar tarafından hazırlandıktan sonra bu şehirlere sevk edilmişti. Mücadele teşkilatlarında görev yapacak olan doktorlar şehirlere gitmeden önce İstanbul Gureba Hastanesi’nde özel eğitim alıyorlardı. Özel eğitim alınmasındaki asıl sebep, frengi üç sene boyunca mücadele edilmesi gereken bir hastalıktı, hastanın takibinin yapılması şarttı. Hastaların halk arasında ayıplanmamaları ve kolayca müracaat edebilmeleri adına da Ankara ve İzmir’de ‘’Deri ve Tenasül Hastalıkları Dispanseri’’ açıldı. Hastalıkla mücadelede büyük faydaları görüldü.
TRAHOM ile MÜCADELE
Sıcak ve kuru iklimin hakim olduğu coğrafyalarda ortaya çıkan bulaşıcı bir göz hastalığı olan trahom, Roma, Eski Yunan ve İbraniler dönemlerinden itibaren bilinirdi. Bu hastalık 1789’dan itibaren Avrupa’ya ulaşmış, Anadolu coğrafyasına ilk kez Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi dönüşünde askerler aracılığıyla gelmiştir. I. Dünya Savaşı’nda ise salgına dönüşüp Cumhuriyetin ilk yıllarında ise Güneydoğu Anadolu’da görülmeye başlanmıştı, güney cephesinde savaşan askerlerin mücadele ettiği bir diğer hastalık da buydu.
Ağustos 1919 itibariyle Mısır’dan topraklarımıza dönen askerlerden çoğu Mısır’da yapılan ameliyatlarla ya iki gözü, ya da tek gözü çıkartılmıştı. Yaklaşık 54 bin askerin döndüğü Mısır’dan 8.530 askerin hasta olduğu tespit edildi ve Haydarpaşa, Selimiye, Yıldız ve Maçka hastanelerinde tedaviye alındılar. Bu hastalık aynı zamanda ev hanelerinde işsizliğe de sebep oluyordu, Adıyaman ve Malatya körler ülkesi olarak bilinirdi. Güney şehirlerinde çok görme engelli bulunduğu için misyonerler Urfa, Malatya ve Beyrut’ta görme engeli bulunanlar için okullar açtılar. 1-3 Eylül 1925’te I. Milli Tıp Kongresi’nde trahom hastalığı ele alındı ve bu hastalıkla mücadele için hükümet 50 bin lira ayırdı. Ankara’da toplanan II. Milli Tıp Kongresi’nde de İsmet Paşa milli bir hastalık sorunu olarak ilgilenilmesini istemiştir. Adıyaman ve Malatya’daki tedavi merkezleri devam ederken, Adana’da fabrikatör Salih Efendi’nin bağışları ile trahom hastanesi açıldı. Seyyar sıhhiye teşkilatı tarafından köyler tek tek gezildi, özel muayeneler yapıldı, 1930 yılına kadar binlerce hasta tedavi edilip ameliyat edildi.
Gazi Mustafa Kemal Paşa tarafından Macar bilim insanı Antal Rethly Türkiye’ye davet edilip Türkiye coğrafyası iklimsel olarak farklı bölgelere ayrıldı. Trahom mücadelesinde nem, yükselti ve sıcaklık etkili olduğu için dört farklı mücadele mıntıkası belirlendi.
BİR DÖNEMİN İNCE HASTALIĞI: VEREM
Prof. Dr. Tevfik Saydam’a göre salgın hastalıklardan ölen askerlerin sayısı diğer orduların verdiği kayıplardan daha fazla idi. Bu bakteri her hastalık gibi hemen tesirini göstermemekteydi, geçim sıkıntısı, gıdasızlık, uykusuzluk, rutubetli ve karanlık ev yaşamı ile hastalık başlıyordu. 13 milyon ülke nüfusundan 1 milyonu verem hastalığıyla boğuşuyordu.
Türkiye’de vereme karşı ilk hareket 1918’de ‘’Verem Mücadelesi Osmanlı Cemiyeti’’ kurulması ile başlamıştı. İşgaller sonrasında bu çalışmalara ara vermek zorunda kalınmış, ikinci bir adım olarak Dr. Behçet Uz’un teşebbüsü ile 18 Şubat 1923 tarihinde ‘’İzmir Veremle Mücadele Cemiyeti’’ kurulmuştur. 1927’de İstanbul’da da kurulan bu cemiyetle amaç, hastalığın korkunç bir afet olduğunu ve millete büyük bir tahribat verdiğini halka anlatarak önlemler almasını sağlamaktı. Bu propaganda çalışmalarının yanı sıra, çeşitli dispanserler de açılmış, gerekli tedaviler sağlanmaya başlanılmıştı. Bu propaganda öylesine büyümüştü ki, 1924’ten 1927 yılına kadar ‘’Cidal’’ isimli halka hitap eden dergi bile çıkarılmıştı.
1923 yılında ilk Verem Savaş Dispanseri İstanbul’da açılmış, çeşitli sanatoryumlar kurulmuş, BCG aşısı uygulaması İstanbul Hıfzıssıhha Müdürü Refik Güran tarafından 1931 yılında uygulanmaya başlamıştı. Bu mücadelede görülen en gerçekçi şeylerden biri de, bu mücadelenin gönüllü olmasıydı.
ÇİÇEK ile MÜCADELE ve AŞILAMA
Çiçek hastalığı Türkiye’de ve dünyada eski devirlerden beri görülen bir hastalıktı. Tıbben kabul gören aşısı 1800’lerde bulunmasına rağmen Türk usulü insandan insana aşı Türkler arasında yüzyıllardır yapılmaktaydı. Bu hastalık dünya çapında büyük ölümlere sebep oluyordu, aşısız müdahale edebilmek neredeyse imkansızdı. Aşı 1879’da ilk kez İngiliz Dr. Edward Anthony sığırlarda görülen cow-pox adlı çiçek hastalığındaki yaradan aldığı örnek ile ilk aşıyı üretti. Türkiye’de çiçek aşısı İstanbul ve Sivas’ta 1925-1930 yılları arasında üretildi.
1929’da Suriye’de başlayan bu salgın hastalık Mardin’e de sıçradı ve kısa sürede Güneydoğu’nun büyük bir kısmına yayıldı. Bölgeye alınan kararlarla seyyah sıhhiye memurları gönderildi ve aşı ile müdahale başladı. Bu hastalığın bir anda salgın hale gelmesindeki sebep, Türkiye-Suriye sınırında bulunan Hazne köyünde peygamberlik iddiasında bulunan Şeyh Ahmet isimli şahsı görmek için akın akın giden köylülerin engellenemeyişiydi. Ölümlerin arttığını gören halk, aşılama için görevlileri getirmeye başlamıştır. Nisan 1930’da ise bölgede hastalık tamamen kontrol altına alınmıştı.
KIZIL ile MÜCADELE
Kızıl, bakteri yoluyla bulaşıp çocuklarda sık sık görülen bir hastalıktır, ateşli hastalıklar içerisine girer ve o dönemde önlem alınmadığı takdirde ölüme kadar gidebiliyordu. Hastalık Ocak 1923’te Ankara’da ikamet eden ünlü bir ailede başladı, geç ihbar edildiği için çocuklara da bulaşarak salgın halini aldı. Hastalığın salgın haline gelmesindeki sebep hastalığa gereken önemin verilmemesiydi. Kızılın dönem içerisinde en etkili tedavi şekli milne yöntemi idi çünkü bir aşı geliştirilememişti.
Mikrobiyoloji biliminde yaşanan gelişmelerle hastalık için koruyucu bir serum geliştirildi ve Türkiye’de ilk kızıl aşısı Dr. Bakteriyolog Mehmet Hami Bey tarafından üretildi. Amerika’da keşfedilen bu aşı Türkiye’de uygulandığı zaman Avrupa’da yalnızca birkaç ülke bu aşıyı keşfetmişti. Bu aşı ilk defa 1928’de Konya’daki çocuklar üzerinde kullanıldı. Aşıya olan önyargıya rağmen bölgede aşısız çocuk kalmadı. Anadolu’da ise seyyar mücadele heyetleri karış karış toprakları gezmeye devam etti. Aşıların uygulanması ardından hastalık tamamen ortadan kalktı, 1929’daki Ankara’daki tıp kongresinde aşının etkili olduğu resmen kabul edildi.
SITMA ile MÜCADELE
Cumhuriyetin ilk yıllarında Türkiye’yi mücadele anlamında en çok zorlayan hastalık sıtma olmuştu. Mevcut koşullarda sıtmanın nedeni de bilinmiyordu ve ülkede 5 milyon sıtmalı olduğu gerçeği vardı. Hastalığın en etkin ilacı olan kinin ilacından yaklaşık 50 tona ihtiyaç vardı ve bunu maddi olarak karşılamak imkansızdı. 1924 yılı bütçesinden ayrılan para ile sadece 1.381 kg kinin alınabiliyordu. Kapsamlı bir mücadelenin başlaması için 13 Mayıs 1926’da Sıtma Mücadelesi Kanunu kabul edildi, sıtma bölgesinin yoğun olduğu yerlerde Sıtma Mücadele Heyetleri kuruldu, sıtma mücadele mıntıkaları oluşturulmaya başlandı. Mücadelenin ilk sonuçları 1928’de alınmaya başlandı. Adana’da Sıtma Enstitüsü kuruldu ve çıkarılan kanun ile de bütün asker ve sivil tüm doktorlar sıtma stajı yapmıştır. Bu mücadelede Çeltik Ekim Kanunu ve Sıtma Savaş Kanunu’nu da hatırlatmak gerekir. Devlet, çeltik işçilerinin korunması, sulama düzeni ve alanların kontrolü için büyük bir kontrol içerisindeydi.
VEBA ile MÜCADELE
Veba hastalığı, Müsavat Gazetesi’nde şu şekilde tarif edilmişti: ‘’…Vebadan sakınınız, veba ocak söndüren dehşetli bir hastalıktır…yüksek ateş, bulantı, kusma, mide ve bel ağrısı, kollarda bacaklarda sancılar ile başlar. Hasta çok su içer, aydınlığa kolay bakamaz. Ateş 2 günde 40, bazen 41-45 dereceye yükselir. Bu hastalıktan kaçınmak için fareleri öldürmelidir. Pirelerden sakınmalı, fare ve pire öldürmek için lazım gelen tedbirleri sıhhiyemiz herkese öğretip yapıveriyor, ilaç dağıtıyor….bilhassa sıhhiye dairemiz memnuniyetle hizmete amadedirler…’’ Salgın hastalıklara karşı önlemler alan TBMM Hükümeti, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı’nı kurduktan sonra aynı yıl Dr. Mustafa Hilmi Bey veba aşısı üretmiş, salgın denemese de büyük ölçüde önlenmişti. Bu dönemde alınan en önemli önlemlerden biri, sınır ötesinde çıkan veba hastalığına karşı çeşitli illerde temas kurulan sınırları kapatmak, ulaşımın askıya alınması için Bakanlar Kurulu’nun karar almış olmasıdır. Refik Saydam, aşıların bölgeye gönderildiğini, bölgede görevli jandarma ve memurların aşılandığını belirtmiştir. Artı aşılama için ise Paris’ten veba aşısı satın alınılmış, tehlikeli bölgelerdeki 100 bin kişi aşılanmış ve ülkeye yayılması önlenmiştir.
GENÇ CUMHURİYET’İN MİRASI
Tarihsel süreçte salgın hastalıklarla sadece ülkemiz değil, tüm dünya mücadele etmiştir. Osmanlı Devleti de bu salgın hastalıkların yoğunlukta olduğu devletlerin başında geliyordu. Fiilen sona eren bir devletin bu salgın hastalıklarla mücadele etmesi çok güçtü ama Milli Mücadele döneminde kıt olanaklarla yapılan bu mücadele, Cumhuriyet ilanı ve sonrasıyla yeni bir boyut ve ivme kazandı. Genç Cumhuriyet, daha ilk yıllarda sağlık alanında salgın hastalıklarla savaşmada uyguladığı devletçi politikaların ısrarıyla başarılar kazandı. Halkın sağlığını ve refahını ön planda tutarak mücadelesine devam etti ve bunu sürdürdü. Bugünlerde olduğu gibi her türlü zorluğa rağmen hiçbir düşman, disiplinli ve önlemli bir tedbirden, İstiklal Mücadelesi ruhumuzdan daha güçlü değildir.
Kaynakça:
1-https://atif.sobiad.com/index.jsp?modul=makale-goruntule&id=AW4RbFlcyZgeuuwfeB4C
2-http://www.turkailehekderg.org/makaleler/tip-tarihi/cumhuriyet-doneminde-bulasici-hastaliklarla-mucadele
3- http://www.sdplatform.com/Dergi/251/Cumhuriyetin-ilk-yillarinda-saglik-alanindaki-faaliyetler.aspx
4- https://www.academia.edu/39340883/Erken_Cumhuriyet_D%C3%B6nemi_T%C3%BCrkiye_de_Bula%C5%9F%C4%B1c%C4%B1_Hastal%C4%B1klarla_M%C3%BCcadele_1923-1930_-_The_Struggle_with_Contagious_Diseases_In_Turkey_in_The_Early_Republican_Period_1923-1930_
5- https://www.altayli.net/cumhuriyetin-bulasici-hastaliklarla-mucadelesi-trahomla-savas-ornegi.html
6- http://cms.galenos.com.tr/Uploads/Article_23030/TPD-32-351.pdf
7- https://katalog.marmara.edu.tr/eyayin/tez/T0072141.pdf
8- Türkiye'de sıtma mücadelesi 1924-1950, Fatih Tuğluoğlu
9- https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/47367/595306
10- Erken Cumhuriyet Dönemi Türkiye'de Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele, Süleyman Tekir
Şevval Budak
TGB Konya İl Yöneticisi
tgb.gen.tr