YAZAR
Birinci Dünya savaşı, emperyalist devletler arasındaki rekabetten doğan bir paylaşım mücadelesiydi. Savaşın sonundaysa bu devletler tarafından ekonomik, siyasi ve askeri başta olmak üzere her alanda güç olmak hedefleniyordu. Sanayi devrimlerini tamamlayan büyük devletlerin topyekün girdiği bu savaş 20.yüzyıl’a kadar görülmemiş büyüklükteydi ve sonunda çıkan bilanço da savaş kadar ağırdı.
Savaş Öncesi Dünyadaki Ekonomik Dengeler ve Osmanlı İmparatorluğu
20. yüzyıla girildiğinde Batı’da milli devletler kurulmuştu. Avrupa’da yalnızca üç İmparatorluk kalmıştı: Çarlık Rusya , Avusturya-Macaristan ve Osmanlı devleti. Bu imparatorlukların yıkılması ve yerlerine milli devletlerin kurulması kaçınılmazdı. Milli devletler haline gelmiş ve sanayi devrimini çok önceden tamamlamış olan Avrupa, 20. Yüzyıl başlarında üstün güçtü. Sanayi devrimi ile artan üretim, pazar alanlarına olan ihtiyacı arttırdı böylece uzun süredir sanayiyi elinde tutan Avrupa, yayılmacı bir politika izleyerek kendine sömürge devletler yarattı. Sömürgecilik şeklindeki bu yayılma, hemen hemen bütün Afrika, bütün Okyanusya ve Asya’nın büyük kısmında, Avrupalıların siyasal egemenliklerinin kurulmasını sağladı. Bunun yanı sıra hükümetlerden kopardıkları ayrıcalıklarla, ülkelerin yeraltı ve yerüstü kaynaklarını doğrudan kendileri işletti ve kendi ürettikleri malları ticari anlaşmalarla daha ucuza ülke pazarlarında sattı. Osmanlı İmparatorluğu, bu ayrıcalıkları Avrupalılara tanıyan devletlerden biriydi. Osmanlı devleti, son iki yüzyıldır dünya üzerindeki güç dengelerinden biri olmaktan ziyade her girdiği savaşı kaybeden, toplumsal huzursuzluğun baş gösterdiği çöküş sürecine girmiş bir İmparatorluktu. Coğrafi keşiflerle başlayan ve 20.yy başlarına kadar devam eden ekonomik gerileme, savaş döneminde ciddi krizlere neden oldu.
Coğrafi keşiflerden sonra yeni yerlerin, yeni ticaret yollarının keşfedilmesi Osmanlı için ekonomik açıdan ilk gerilemeydi. Yeni keşfedilen yerlerde altın ve gümüşün bol miktarda çıkarılması, bu madenlerin değerini düşürdü. Bu gelişme tüm ticari işlemlerini değerli madenlerle yapan Osmanlı için parasının değer kaybetmesiyle sonuçlandı. Bu gerilemeden sonra 16. Yüzyıl sonunda başlayan sanayi devrimi ile ülkeler sanayileşme sürecine girdi ve sanayi toplumları oluştu. El emeğinin ve ilkel yöntemlerin kullanıldığı tarım toplumları, kısa sürede üretimi arttıran sanayi toplumları karşısında güç kaybetmeye başladı. Osmanlı İmparatorluğu, yeraltı ve yerüstü kaynakları bol olan bir tarım toplumuydu ve sanayileşen devletlerle birlikte ticaret yarışında geride kaldı. Yeni Pazar arayışı içinde olan Avrupalı devletler ise Osmanlı hükümetinden aldıkları ayrıcalık ile iç pazarlara hızlıca yerleştiler. Avrupa sanayi ürünlerinin iç pazarı istila etmesiyle birlikte yabancı malların ucuz ve sağlam ürünlerine karşı rekabet edemeyen yerli küçük esnaf tezgahını kapattı.
19. yüzyılın sonunda Osmanlı İmparatorluğuna bakarsak, iç pazardaki imtiyazların yanında madenlerde de yoğun ayrıcalıkların tanındığını göreceğiz. Yeraltı kaynakları bakımından zengin olan Osmanlı İmparatorluğu’nun madenleri imtiyaz avcıları tarafından istila edildi. Başlangıçta yabancıların maden şirketlerine ancak hissedar olabileceğini söyleyen hükümet (1861 Nizamnamesi) bu tutumdan zamanla vazgeçmiş, nihayet yabancıların gayrimenkul edinmelerini sağlayan 1867 nizamnamesinin doğal sonucu olarak, Maadin Nizamnamesinin eski hükmü de 1869’da değiştirildi. 1 Bu değişiklikten sonra madenlerimizin birçoğu yavaş yavaş yabancı uyruklulara ya da azınlıklara devredildi. 1901-1911 yılları arasında maden üretimindeki Türk, Azınlık ve Yabancı gruplarının parasal değer üzerinden toplam payları ise şu şekilde karşımıza çıkar: Türkler %37.77, Azınlıklar %24.81 ve Yabancılar %37.42.2 Bu verileri baktığımızda maden gelirlerinin çoğunu azınlıkların ve yabancıların elinde tuttuğu ortaya çıkar.
Savaşa girmeden hemen önce Osmanlı devletinin ekonomisine bakarsak; yabancı şirketlerin, sanayilerin pazara hakim olduğunu, Duyun-ü Umumiye’yi yabancıların kontrol ettiğini, kapitülasyonların devletin sırtında sürekli artan bir kanbur olduğunu göreceğiz. Osmanlı’nın bu şartlar altında savaşa girmesi, onu savaş anında çeşitli ekonomik zorluklarla karşı karşıya getirdi. Savaş döneminde devlet, ekonomiyle çok yakından ilgilendi ve “milli ekonomi”nin temelleri atılmaya başlandı.
Birinci Dünya Savaşına Giriş ve Kapitülasyonların Kaldırılması
Osmanlı Devleti, İttifak devletleri yanında savaşa girdikten hemen sonra ilk olarak dış borçların ödenmesini durdurdu. Savaş, hemen hemen bütün ülkeleri korumacı bir politikaya yöneltti. Osmanlı İmparatorluğu’nda bu korumacı politika “milli iktisat” ile olacaktı fakat milli iktisadın önündeki en büyük engel Osmanlı’nın dış ticaretini ipotek altına almış kapitülasyonlardı. Bu yüzden Osmanlı Devleti ikinci olarak Eylül 1914 tarihinde kapitülasyonları kaldıracağını duyurdu. II. Meşrutiyet yıllarında başa gelen hükümetler kapitülasyonları kaldırmayı gündeme getirmiş ve yabancı devletleri ikna etmeye çalışmışlardı fakat başarılı olamamışlardı.
Osmanlı devletinde kapitülasyonlar çiftçisinden, işçisine, memuruna, aydınına kadar herkesi rahatsız ediyordu. Tekin Alp gibi yazarlar, gazetelerde bu ayrıcalıkların zararından bahsediyordu. Mali, ,iktisadi, adli ve idari alanlarda olan tüm ayrıcalıklar başta hukuki bir eşitsizliğe neden oluyordu. Devlet kaynaklarının dışa aktarılması ve devletin sırtını büken bu imtiyazlara son verilmesi gerekiyordu. Cihan Harbi’nin başlaması ve Avrupalı devletlerin bu savaşa dahil olmasıyla genel kargaşadan yararlanan Osmanlı devleti kapitülasyonları 1 Ekim 1914’te tek taraflı olarak kaldırdı. Bu haber askerler açısından bir zafer niteliğindeydi. Donanma Cemiyetinin bastırdığı el ilanlarında, halka verilen bir müjde ve ilk zafer şoku sayılmıştır.3 Kapitülasyonların kaldırılacağının ilanından hemen sonra aynı ay gümrük vergileri %15’e çıkarılacaktı.4 Babıali artık yabancı devletlerden onay almadan gümrük vergilerini yükseltebilecekti. Bu kararlarda Avrupa’ya bağımlı halde olan Osmanlı Devleti iktisadi alanda önemli bir bağımsızlık ilan etmiş oldu.
Savaşın Finansmanı, Para ve İç Borçlanma
I. Dünya Savaşı, sanayi devletlerinin katılması ve savaşın tahmin edilenden uzun sürmesiyle dünya çapında büyük boyutlara ulaştı. Sanayileşmeyle birlikte, ileri teknoloji silah ve teçhizat gibi savaş sanayii önem kazandı. Buna bağlı olarak da savaşın giderleri sürekli olarak arttı. 1914-1918 arasında savaşın giderleri de o güne dek görülmedik büyüklükteydi. Savaşa giren devletler tüm ulusal kaynaklarını seferber etmek zorunda kaldı. Eskiden savaşın giderleri milyonlarla ölçülürken,Cihan Harbi’nin giderleri Amerikan parasının savaş öncesi değeriyle 211 milyar doları bulmuştu.5
I. Dünya Savaşında finansal yapı, para ve kredi savaş ekonomisinin büyük bir bölümünü oluşturdu. Savaş gelirleri ise vergiler ve kısa ya da uzun vadeli borçlanmalardı. Avrupa ülkeleri savaş finansmanından borçlanmaya önem vermişti. Savaş giderlerinin hemen hemen %95’i borçlanmalarla sağlandı. Vergi gelirleri savaş gelirlerinin çok sınırlı kısmını oluşturuyordu. Örneğin Avrupa’da savaş gelirleri savaş giderleri içinde en yüksek paya sahip olan İngiltere’de bu oran %17 dolayındaydı. 6
1914-1918 yılları arasında ülkeler bütün bu borçların yanı sıra sürekli kağıt para emisyonunda bulundu. I. Dünya Savaşı ile Osmanlı İmparatorluğu’nun para düzeni köklü değişimler geçirdi. Metal bazlı Osmanlı para sistemi işlerliğini hemen hemen yitirdi. Bütçesinde yer alan gelirlerle Babıali’nin savaşı finanse etmesi imkansızdı. 34 milyon lirayı bulan, 1914-1915 mali yılı bütçesinin 14 milyonu Duyun-ü Umumiye’ye, kalan 20 milyonu devletin payına düşüyordu. Harbiye Nezareti bütçesi 6 milyon, Jandarma 2 milyon, Bahriye Nezareti bütçesi ise 1 milyon 300 bin dolaylarındaydı. Üç bütçenin toplamı 9,5 milyon liraya yaklaşıyordu.7 Savaşla birlikte seferber orduya beslemek için 500 bin liralık bir ödenek öngörülmüştü. Babıali için tek çözüm, dış finansman kaynakları bulmak ya da emisyon mekanizmasıyla savaşı finanse etmekti. Tüm savaşan ülkelerde olduğu gibi, Babıali’nin emisyonda bulunması için kağıt para çıkarması gerekiyordu. Kağıt para çıkarma ayrıcalığını elinde tutan Osmanlı Bankası ile Babıali uzlaşmaya çalıştı. Yabancı sermaye ile kurulan Osmanlı Bankası’nın Paris’teki yönetim kurulu bu yükümlülüğün altına girmek istemedi. Bu durumda kağıt para emisyonunu devletin çıkarması gerekiyordu fakat Osmanlı bu konuda iyi bir maziye sahip değildi. Tanzimat döneminde denenen ve Osmanlı’nın ilk parası olan “Kaime” 1840’ta tedavüle çıktı. Aslında kaime para olmaktan çok tahvildi. Yılda %8 faiz getiriyordu.8 Fakat Kaime’nin bölgeler arasındaki farklı fiyatlar üzerinden dönüşmesi ve sürekli fiyat farklılıklarına neden olmasından dolayı, Osmanlı para sistemi istikrarsızlaştı. Osmanlı para sistemini çökerten Kaime tedavülden kaldırıldı.
Babıali’nin savaşın tırmandığı bu dönemde emisyon bankası bulacak zamanı yoktu. Cephelerde savaşan ordunun ihtiyaçları acele olarak çözülmesi gerekiyordu. Osmanlı Bankasıyla emisyon sorununu çözemeyen Babıali, emisyon çıkarma yetkisini Duyun-ü Umumiye’ye devretti. Temmuz 1915’te ilk kağıt para “evrak-ı nakdiye” çıkarıldı ve ondan 7 ay sonra İkinci “evrak-ı nakdiye” tedavüle sürüldü. Babıâli, müttefiklerinden sağladığı olanaklarla 161.000.000 lira tutarında yedi tertip kâğıt para çıkardı, askeri teçhizat, tahıl, kömür, makine gibi taleplerini karşıladı, Almanya’da özel firmalara olan borçlarını ödedi, demiryolu yapımını sürdürdü. Duyun-u Umumiye aracılığıyla çıkarılan yedi tertip kâğıt paradan ilki için Almanya ve Avusturya'dan altın karşılık sağlandı, diğer tertipler Almanya hazine bonolarının güvencesinde tedavüle sürüldü.9 Osmanlı’nın çıkardığı kağıt para emisyonu, halkın kağıt paraya karşı olan güvensizliğinin artmasıyla, enflasyonun artmasıyla ve Osmanlı parasının giderek değer kaybetmesiyle sonuçlandı.
Savaşın tahmin edilenden uzun sürmesi, devletleri her alanda yıpratmıştı. Almanya artık müttefiklerine avans vermekte zorlanıyordu. Bunun üzerine Babıali, ilk kez de 1918’de iç borçlanmaya gitti. Osmanlı toplumunda o güne kadar hiç denenmemiş yöntemlerle iç borçlanmanın propagandası yapılarak, halk borç tahvili satın almaya sevk edildi. Halkı borca yazılmaya özendirici elektrikle aydınlatılmış ilanlar asıldı. Kent, Ressam Avni'nin çizdiği afişlerle donatıldı. Basın ve konferans heyetleri oluşturuldu. Rıza Tevfik, Hamdullah Suphi, Selim Sırrı, Ahmed Cevad, Fazıl Berki, Satı Bey gibi devrin ünlü hatiplerine halkı aydınlatıcı konuşmalar yaptırıldı. Faiz olarak ödenecek altınların Darphane'de basılışını ve halkın Osmanlı Bankası'nda borca kaydoluşunu gösteren filmler çevrilerek İstanbul ve İzmir sinemalarında gösterildi. Reji İdaresinin tütün ve sigara kağıdı paketlerine iç borçlanmayı özendiren ufak etiketler kondu. Borçlanmayı halka mal etmek için şarkılar bestelendi, marşlar yazıldı.10 Tüm bu girişimler sonucunda iç borçlanma başarı ile sonuçlandı. 30 Haziran’da kapanan iç borçlanma için tahvil satışlarından 17.977.600 lira hâsılat sağlandı. 11 Osmanlı devleti elde ettiği bu parayla bütçe açığının büyük bir bölümünü kapattı.
İSTİKRAZ(BORÇ) MARŞI*
Biz vatan kullarıyız,
Biz de vatan sevgisi var.
Bunca senedir akan yaşlar
Onun için arkadaşlar.
Her şey onun, onun kan ve canlar
Ona vermekten kimdir kaçanlar
Şimdi vatan açtı defter,
Bizden ödünç para ister.
Bu paralarla yürür asker.
Biz verelim hep beraber
Biz verelim düşmanlar utansın;
Kuvvetimizden yılsın, usansın.
Her bir para kurşun ve gülle
Gibi düşman kalbi derler.
Ödünç vermeyi bilen erler
Her gün yaşar şeref ile.
Biz verirsek bu millet yenilmez.
Veren ellerin şanı eksilmez…
Tanin, 1 Mayıs 1918
Sermaye Sıkıntısı ve Bankacılıkta Millileşme
Osmanlı devletinin yarı-sömürge statüsü, sanayi birikiminin hem devlet hem de yerli sermaye aracılığıyla gerçekleştirilmesini güçleştiren başlıca etken oldu. Birinci Dünya Savaşı’na kadarki dönemde sanayi sermayesi birikimi sınırlı kaldı. Ortaya çıkan işletmelerin, bankaların çoğu ya yabancılar ya da onların koruduğu yerli gayrimüslimlerce kuruldu. İmparatorluğun borçlanmasının nedenlerinden biri, ekonominin üretkenlik kapasitesini artırmak için yatırım yapmaya yetecek sermayenin bulunmamasıydı.
Osmanlı Devleti, I. Dünya savaşında büyük bir emisyon ve para sıkıntısı çekti. Devlet bankası görevini gören “Osmanlı Bankası”nın, Balkan Harbi’nde mali bunalımda olan devlete katkı sunmaması ve I. Dünya Savaşı sırasında emisyon çıkarmaması İttihat ve Terakki’yi bankacılık alanında başka çözümlere yöneltti. Osmanlı Bankasının kuruluş amaçlarından biri Osmanlı parasına çekidüzen vermek, piyasanın talep ettiği tedavül aracını sağlamak. Bu yüzden emisyon hakkına sahipti.12 Ancak, bu ayrıcalığa sahip olmasına rağmen, hiçbir zaman gerçek bir emisyon bankası görevini üstlenemedi. Osmanlı Maliyesi, Osmanlı Bankası ve Düyun-ı Umumiyye’ye danışmadan iş göremiyor, bu kuruluşlar da Londra ve Paris’teki idare meclislerinin sözünden dışarı çıkmıyordu. Bu sebepten “milli sermayeli” ve devletle ortak çıkarları olan bir devlet bankası kurulması gerekiyordu. Fakat Osmanlı Bankası’nın ayrıcalığı 1925 yılına kadar geçerliydi bu yüzden kurulacak “milli” banka daha sonra devlet bankasına dönüştürülecekti. 1917 yılı başında 4 milyon lira sermayeyle Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası, Cavid Bey başkanlığında kuruldu.12 Osmanlı İtibar-ı Milli bankası halkta büyük yankı uyandırdı ve halk tarafından kabul gördü. Osmanlı İtibar-ı Milli Bankası, her türlü banka işlemlerinin yanı sıra, demiryolu, yol, geçit, kanal, liman, bataklık kurutma ve arazi sulama gibi bayındırlık işlerine girişecek, tarım, ticaret ve sanayiyi geliştirmeye yönelik milli şirketlerin sermayesine katılacak ya da başka bir suretle yardımda bulunacaktı.13
1908’e kadar tek yerli banka vardı : o da 1878 yılında kurulmuş Ziraat Bankasıydı. Tarım kesiminde kredi olanakları yetersiz olan Ziraat Bankası’nda, Cihan Harbi öncesinde kapsamlı bir reform gerçekleştirilerek faaliyet alanı genişletildi. Bu bankaların yanı sıra, gerek İstanbul’da gerekse taşrada “milli” nitelikte bir sürü kredi kurumu doğdu. İttihat ve Terakki’nin teşviki ile taşrada milli bankalar kuruldu. Konya o zamanlar Anadolu coğrafyasının kalbiydi, potansiyel tarım ambarıydı. Konya Milli İktisat Bankası bu tür “milli” kuruluşların ilkiydi.14 Daha sonra Anadolu’da milli bankalar açılmaya ve şube olarak çoğalmaya devam etti. Milli bankalar sayesinde, Müslüman eşraf, tüccar ve çiftçi yabancı ve gayrimüslüm karşısında pazarlık gücü kazandı. Böylece, o güne kadar yabancıların ve gayrimüslümlerin uğraş alanı olarak görülen bankacılık, sarraflık ve bankerlik giderek Müslüman-Türk eşrafına geçti.
Babıali ve Tarım Seferberliği
Savaşın başlangıcına bakıldığında Osmanlı’nın pazarlarında, haksız rekabetten dolayı yerli malların çekildiğini ve ithal mallar tarafından pazarın ablukaya alındığını göreceğiz. Son yıllarda çiftçi üretmiyor, hemen hemen her şey dışarıdan alınıyordu. Kentsel dış ticaret kesimi ile kırsal tarım kesiminin giderek birbirinden koptuğu, her ikisinin de kapitalist dünya ekonomisinin merkezleri ile ayrı ayrı eklemleştiği görülmektedir. Öyle ki, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İstanbul, Selanik, İzmir, Trabzon, Beyrut gibi önemli sahil kentleri ekmeklik unları için dahi ithalata bağımlı hale gelmiştir. Osmanlı ekonomisinde oluşan bu ikilikli yapı, tarım ile kent kesimleri arasında tamamlayıcı iç Pazar ilişkilerinin gelişmesini uyarmamış, aksine engellemiştir. Osmanlı İmparatorluğu’nun bir serbest ticaret bölgesi haline gelmesi, bu imparatorluğun ekonomisini dünya piyasasındaki konjonktürsel dalgalanmalardan çok daha hızlı bir şekilde ve çok daha büyük ölçekte etkilenir hale getirmiştir.15 Osmanlı’nın yarı sömürge halinde dışa bağımlı oluşu cephede askerin iaşe sorununu doğurdu ve sorunu çözmek için devlet sırtını halk ile üreticiye dayamak zorunda kaldı. Bu zorunluluk tarımda millileşme adımlarının atılmasını sağladı.
Osmanlı savaşa girer girmez, her devlet gibi temel besin maddelerinde daralma oluştu. İş gücünün silah altına alınması, ithal ürünlerdeki sınırlandırmalar, önceki savaşlarda yitirilen verimli topraklar gibi etmenler üretimi olumsuz yönde etkiledi. Cihan Harbi’nin ilk yıllarında toplam ekili arazi büyük ölçüde daralmıştı. 1913 yılı ekili topraklarıyla karşılaştırılınca bu fark bariz bir şekilde ortaya çıkıyordu. 68 dönüm arazi savaşın ilk yıllarında 35 dönüme, ikinci yarında 27 dönüme düştü.16 Ekili alanlardaki daralama ve ithal mallardaki ürünlerin pazara gelişindeki azalma savaş dönemi ciddi bir iaşe sorununa neden oldu. Genel iaşe sorununun ve ordunun ihtiyaçlarının giderilmesinin ülke topraklarındaki üretimle çözülmesinden başka çaresi yoktu. Kırsal kesimde önemli bir kesimin askere gitmesiyle, köylü elindeki tohumu satıp kendine harçlık yaptı. Osmanlı’nın önemli topraklarında görülen çekirge salgınları verimli arazileri, tahribat etti. Seferberlik ilan edildiğinde, savaşta nakliye ve iaşede kullanılmak üzere çiftçinin elindeki hayvanın biri orduya verildi ve tarlalar sürülemedi. Bunun yanı sıra hayvan vebasının bazı yörelerde salgına dönmesiyle birçok yörede hayvan kıtlığı ile karşı karşıya kalındı. Böylece köylü kendisi için yeterli olanı üretmekle yetiniyordu. Babıali bu kötü gidişata kayıtsız kalmadı. Bir yandan alabildiği kadar ithal malı pazara sokuyor, diğer yandanköylünün yılgınlığını bitirmek ve tohum ihtiyacını karşılayarak üretimi arttırmak amacıyla farklı yöntemlere başvurdu. İlk olarak her köyde askeri mükellefiyet yaşı dışında kalan herkese tarımsal mükellefiyet getirildi. “Hizmeti müştereke” usulüyle, yani ortaklaşa elde etmek tarımsal mükellefiyete giriyordu. Köylerdeki çift hayvan ortak girişime verilecek, tohum ihtiyacı devlet tarafından sağlanacaktı. Köy ihtiyar heyetine köy imamı ve muallimi katıldı. Okul öğrencileri tarımsal üretime alıştırıldı ve okul bahçelerinde “ziraat tecrübeleri” adı altında faaliyetler yaptırıldı. Böylece gerektiğinde öğrenciler tarlaya sevk edildi. Kadınlar için de, bahçecilik, arıcılık, hayvancılık gibi eğitim kitapları yayımlandı.17 Savaş zamanında erkek iş gücü kalmadığında kadın sadece tarım arazisinde değil aynı zaman da çalışma yaşamında da etkin oldu. Fabrikalardan atölyelere, yol yapımından sokak temizliğine kadar birçok iş sahasında kadın işçi çalıştırılmaya başlandı. Enver Paşa’nın girişimi ile kurulan kadın işçi taburları, kadınları iş güç sahibi olmalarına ve kendi geçimlerini sağlamalarına temindi.18 Bunların yanı sıra devlet tarafından desteklenen bankalarla köylü üretime teşvik edildi. Ziraat Bankasının, kredi ağının genişletilmesiyle köylüye açtığı kredilerle üretime teşvik arttı ve üreticiyi simsarların elinden kurtardı.
Cihan Harbi hem cephede hem de cephe gerisinde topyekün bir savaştı. Halk, uzun yıllar hem savaşın hem de ülkenin giderlerini karşılamak için seferber edildi. Tekalif-i Harbiye Kararları / Harp Vergisi ile çeşitli vergilendirme usullerine gidildi. Tekalif-i Harbiye kararlarınca toplanan her türlü yiyecek, giyecek, hayvan, taşıt araçları, vergi gelirleri gibi ihtiyaç duyulan çoğu şey cepheye ve orduya sevk edildi. Çiftçi Dernekleri, kredileri ve devletin destekleri ile Anadolu’da tarımda bir artış görüldü. Anadolu köylüsünün ürettiği ürünler, Batı illerinde pazarları doldurdu ve satışları arttı. Anadolu’da atıl duran araziler köylü tarafından ekilmeye başlandı. Osmanlı’da her alanda olduğu tarım alanında da millileşme adımları başarılı oldu. Savaş tüm elemlerine karşın Anadolu köylüsünü uyarmış ve uyandırmıştı.
İaşe Sorunu ve Savaş Devletçiliği
Avrupa’da savaş başlar başlamaz ülkeler borçların ödenmesini öteledi, malların yurtdışına ihraç edilmesi kısıtladı, ellerindeki malları savaş zamanında stok yapmaya yöneldi. Osmanlı hükümeti giderlerini geleneksel yöntemlerle karşılamaya başvurdu: aylıkların yarısı nakit ödendi, öbür yarısı için memur alacaklı kılındı; müttehitlerin ve diğer alacaklıların borçlarının ödenmesi ertelendi; orduya gerekli araç, gereç ve erzak ihtiyaçlarına “tekalif-i harbiye” adı altında bedeli kısmen veya tümüyle ileride ödenmek koşuluyla el konuldu; yaş sınırındaki mükelleflere, askerlikten muhaf tutulmak için “muhafiyet-i askeriyye” vergisi ödetildi.19 Tüm bu tasarruf ilkeleriyle devlet iç borçlanmaya gitmiş fakat sadece bu yeterli olmamıştır. Ülkenin denizden ablukaya alınmadı, demiryolu dış hatlarının düşman ülkelerin kontrolü altına alınması, ithal malların devletlerce kısıtlanması, Osmanlı dış ticaret ilişkilerini büyük ölçüde etkiledi. Günlük zorunlu tüketim malları karaborsaya düştü. İğneden ipliğe kadar her şeyi dışarıdan ithal etmeye mahkum bir devlet, un, bulgur, şeker, zeytin, gaz, kahve gibi zaruri maddeleri bile ithal etmek durumundaydı. Buğdayı bile kısmen Anadolu kısmen de dışarıdan (Ukrayna ve Romanya’dan) sağlamak zorundaydı.20
Savaş zamanı iaşe sorunun en çok yaşandığı besin undu. Özellikle ihtiyacının hemen hemen hepsini yurtdışında sağlayan İstanbul’da bu sorun çok büyük kitlelerce hissedildi. Bunu fırsata dönüştüren tüccarlar, stokçuluk yaparak ellerindeki malları karaborsada daha pahalı sattılar. Bunun üzerine Babıali, İstanbul’un iaşe sorununun tüccarın eliyle çözülemeyeceğini gördü. Stokçuluk yapanlar için ağır cezalar uygulandı ve iaşe sorununu çözmek için Heyet-i Mahsusa-i Ticariyye kuruldu. İttihat ve Terakki’nin genel merkezi esnaf örgütlerinin geçmişleriyle yakından ilgilendi: Baha Said’in Ankara’ya göndererek esnaf örgütlerinin evrimi ve Ahilerin kurumları inceletildi. Nitekim bu doğrultuda geleneksel küçük üretici yeni bir düzen sokuldu. 1910’dan Cihan Harbi’ne kadar İstanbul’da 51 esnaf cemiyeti oluşturulup, bu cemiyetlerin tümü 1915 yılında Esnaflar Cemiyeti çatısı altında birleştirildi. Daha sonra bu cemiyetin ortak karı ile kurulan Heyet-i Mahsusa-i Ticarriyye, kendinden sonra kurulacak olan milli şirketlerin sermayesini oluşturdu. Ekim 1914’ten itibaren Anadolu’dan getirilen mallarla İstanbul’un iaşe sorununa çözüm bulunmaya çalışıldı. İaşeye ilişkin alım satım işlemlerini de, sermayesini kısmen Heyet-i Mahsusa-i Ticariyye’nin sağladığı Anadolu Milli Maksusat Osmanlı Anonoim Şirketi devraldı. Bu şirket Kemal bey önderliğinde kurulmuş ilk “milli” şirketti ve İstanbul’un iaşe işini Şubat 1916 yılına kadar sürdürdü. Bu tarihte sözleşmesi sona ermesinden dolayı göre Şehremaneti’ne devretti.21 Bunun dışında iaşe sorununa yönelik karneler çıkarıldı ve sabit fiyatlarla devlet tarafından kişi başına eşit dağıtımlar yapıldı. İstanbul’da bu karnelerle dağıtım noktalarına giden halk uzun kuyruklar oluşturuyor, kavgalar çıkarılıyor ve izdiham yaşanıyordu. Polisler tarafına korunan dağıtım merkezleri daha sonra mahallelere bölünerek, daha sistemli ve düzenli hale sokuldu. Devlet, merkez ve taşra olmak üzere iki farklı iaşe merkezleri oluşturdu. Bu yöntemlerle iaşe sorunu çözüldü fakat şu çok açıkça görülüyor ki: İaşenin başında kim olursa olsun, İstanbul’un beslenme sorunu İttihatçıların denetimindeki milli şirketler olmaksızın çözüm bulamazdı.
Cihan harbi yıllarında, savaşan hükümetlerin büyük çoğunluğu ekonomilere müdahale etmiş ve sorunlara müdahale etmek için iaşe örgütleri kurmuştur. Osmanlı Devleti’nde de görülen bu iaşe örgütleri, ürünlerin edinilmesi ve dağıtılmasında büyük kolaylık sağladı. Ayrıca Osmanlı Devleti için sermaye birikimine yönelik soruna da çözüm bulan, milli şirketlerin kurulmasına ön ayak oldu. Savaş sonunda ortak sermaye ya da devlet desteği ile kurulan Türk ve Müslüman şirket sayısı artış gösterdi. İaşe sorununa sürekli ordu, belediye ve cemiyet paylaşarak kısa ya da uzun süreli çözümler üretildi.
SONUÇ
I. Dünya savaşı Sonunda İttifak Devletleri yenilmiş ve Osmanlı 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütakeresin’ni imzalamıştı. Savaşın yenilgilerinin yanında kazanımlarını da görmemiz gerekmektedir. İlk olarak Anadolu halkı kendi gücünü keşfetti ve uyanışa geçti. Daha sonra Rusya gibi yeni bir müttefiğin kazanılması, meşrutiyetin eksikliklerini keşfetmemiz ve cumhuriyetin inşası, milli iktisada geçiş ve devletçiliğin temellerinin atılması gibi durumlar diğer önemli kazanımlarımızdandır. Tüm bu kazanımlarımıza bakarsak, Cihan Harbinden sonra gelecek ulusal bağımsızlık mücadelemizin birikimini yarattığını göreceğiz.
Osmanlı İmparatorluğu’nun gerileme döneminden bu yana bir türlü düzeltemediği ekonomisi, I. Dünya savaşında ayağına pranga olmuş ve hareket alanını sınırlandırmıştı. 20. yüzyıl başlarında Osmanlı’ya kısa bir bakarsak : sürekli dış borçlanmaya ve sıcak para akışına ihtiyaç duyan, kapitülasyonlarla dışa bağımlı hale gelmiş, pazarlarında yabancı yatırımcıların söz sahibi olduğu, işletmelerinin çoğunu yabancıların işlettiği, devlet bankası olarak tanımlanan Osmanlı Bankası’nın dahi kredi vermekten kaçındığı bir imparatorluk göreceğiz. Yabancıların tek tek sırtını döndüğü Osmanlı devleti, savaşı finanse etmek için ilk defa iç borca gitmiştir. Savaş sırasında çıkan iaşe, kredi gibi sorunları milli programlarla çözmüştür. Yerli üreticiye, tüccara, esnafa daha fazla destek olup pazarlarda söz hakkı olmasını sağlamıştır. Milli şirketler kurulmasına destek olarak ticarette yerli malların hakimiyet alanını genişletmiştir. Milli bankalar ve Anadolu’da artan şubeleri ile çiftçiyi, esnafı üretime teşvik etmiştir. Tüm bu hamlelerle İttihat ve Terakki Hükümeti , savaş döneminde “milli iktisat” alanında büyük adımlar atmıştır. I. Dünya Savaşı döneminde İttihat ve Terakki hükümeti, savaşın getirdiği zorluklara karşı “milli ekonomi” ile direnmiştir. Bütün devletlerde olduğu gibi Osmanlı devletinde de hükümet, savaş döneminde ekonomiyle çok yakından ilgilenmiş ve birçok alana devlet olarak müdahale etmiştir. Milli ve yerli uygulamaların arttığı bu dönem, bu adımlarla “devletçillik” ilkesini de beslemiştir. Son olarak I. Dünya Savaşı sonrasında kurulacak olan Cumhuriyet dönemine bakarsak ,ülkenin vazgeçilmez yapıtaşlarını oluşturan altı ilkeden olan “devletçilik” ilkesinin temellerinin ilk defa bu dönemde atıldığını görüyoruz. İttihat ve Terakki, devletçiliği ülkeye getirdi.
I. Dünya savaşındaki birçok uygulama, Kurtuluş savaşına örnek olmuştur. Örneğin Kurtuluş Savaşı’ndaki Tekalif-i Milliye’nin temellerini, I. Dünya Savaşı’ndaki Tekalif-i Harbiye ile oluşturmuştur. Tekalif-i Harbiye ile ilk defa Anadolu halkından fedakarlık yapması istendi ve belli ölçülerde alınan her şey orduya gönderildi. I.Dünya Savaşı’nda tahıl ambarı dediğimiz ve Anadolu’nun kalbi olarak görülen Konya şehri, Büyük Taarruz’da sırtımızı dayadığımız ve askerimizi beslediğimiz yerdi. I. Dünya Savaşı’ndaki cephe gerisindeki yaşlısıyla, kadınıyla, öğrencisiyle olan seferberlik, Kurtuluş Savaşı’ndaki milli bilinci kazandırmıştır. Milli Mücadele kadroları, Birinci Dünya Savaşı ile bilendi. Topyekün mücadelenin içine siyasi, askeri, ekonomik alandaki bütün mücadele girer. Kurtuluş Savaşı’nda da millet olarak topyekün bir savaşa girdik ve bu bağımsızlık savaşını her bakımdan milli bir hükümet kurduğumuz için kazandık.
Bugün Türkiye devletinin yaşadığı sorunlara bakarsak, tarihten birçok benzerlik çıkarabiliriz. Bugünün emperyalist gücü olan ABD tarafından, Türkiye’nin 2015’ten bu yana vermiş olduğu vatan savaşı mücadelesinin ekonomik yaptırımlarla engellenmeye çalışıldığını görüyoruz. AKP hükümetinin borçlanma ekonomisinin iflas ettiği ve Türkiye’de milli ekonomiye doğru yönelimler olduğu çok açıktır. Ticaretin, Türk parasıyla yapılacağını açıklayan hükümet, istese de istemese de çözümü milli ekonomiden yana kullanıyor. Bugün Türkiye’nin verdiği savaşta başarılı olabilmesi için, tıpkı geçmişteki gibi topyekün bir direniş mücadelesine girmesi ve her alanda milli bir hükümet kurması ile gerçekleşecektir.
Duygu Karabulut
TGB GYK Üyesi
Kaynakçalar:
1 Tevfik Çavdar, Milli Mücadeleye Başlarken Sayılarla Durum ve Genel Görüm, Cilt I, İstanbul,Mayıs2001, s.33
2 A. Gündüz Ökçün, XX. Yüzyıl başlarında Osmanlı maden üretiminde Türk, Azınlık ve Yabancı Payları, S.B.F. 1969, s.803-892(*)Bu paylar maden kömürü dışındaki madenler için hesaplanmıştır.
3 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de siyasal partiler, cilt 3,İletişim Yayınları,İstanbul,2000, s.420
4 Gümrük resminin tezyidi hakkında Kanun-ı muvakkat-18 Mart 1331-Düstur, II. Tertip, 6.cilt, s.1276-1277
5 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),Doğan Kitap Yayınları, İstanbul, Aralık 2004,s.408
6 Zafer Toprak, İttihat Terakki ve Cihan Harbi-Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, Kaynak Yayınları, İstanbul, Kasım 2016,s.138
7 Devlet-i Osmaniyye’nin 1330 senesine mahsus bütçedir, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1330
8 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),Doğan Kitap Yayınları, İstanbul, Aralık 2004,s.414
9 Toprak, Zafer, Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmalar II, ODTU GELİŞME DERGİSİ 19791980 Özel Sayısı, 1981, Ankara s.220-222
10 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 429
11 Eldem, Vedat, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1994, Ankara, s.109-110
12 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 255
13Milli İtibar Bankası,İktisadiyyat Mecmuası, yıl 1, sayı 43, 1 Mart 1333, s.8
14 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 270
15 Emre Akıncı, Birinci Dünya Savaşı’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda Finansmanı ve Savaşan Diğer Devletlerle Karşılaştırılması(Yüksek Lisans Tezi), İTÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2009, s.12
16 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 441
17 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 442-443
18 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 461-462
19 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 413
20 Mehmet Ulusoy, İttihat ve Terakki’nin Direnme Ekonomisi “Milli İktisat”, Teori Dergisi, İstanbul, Mayıs 2003,sayı 160, s.57-58
21 Zafer Toprak, Türkiye’de Milli İktisat(1908-1918),s. 470-478
*istikraz Marşı aktaran, Zafer Toprak, İttihat Terakki ve Cihan Harbi-Savaş Ekonomisi ve Türkiye’de Devletçilik, Kaynak Yayınları, İstanbul, Kasım 2016,s.14
(Teori Dergisi Ekim 2018 sayısında yayınlanmıştır.)